Fascinerend Versailles
Met veel plezier heb ik gekeken naar het eerste seizoen van de BBC serie Versailles. Een vermakelijk portret van het hof van Louis XIV met een overvloed aan intriges en affaires. Historisch gezien zeker geen betrouwbaar ooggetuigenverslag, maar wel bewijs dat het paleis van Versailles nog altijd een plek is die veel mensen fascineert. Een goede aanleiding om een aantal van de meest opmerkelijke aspecten van het echte Versailles te belichten.
Louis XIII liet het oorspronkelijke paleis van Versailles rond 1623 bouwen om te dienen als jachtslot voor de Franse Koninklijke familie. Louis XIV, de Zonnekoning, besloot echter dat hij permanent op deze lusthof wou resideren en breidde het vanaf 1661 uit tot een gigantisch complex met verschillende luxe appartementen en uitgestrekte tuinen. In 1682 verhuisde het gehele hof naar Versailles, tot afschuw van veel adel die niets voelden voor het saaie en modderige platteland. Helaas hadden ze weinig keuze en op een hoogtepunt telde het paleis wel 10.000 bewoners. De Koninklijke familie en regering bleven in Versailles gestationeerd totdat de Franse Revolutie hier in 1789 een abrupt einde aan maakte. Over een periode van ruim 100 jaar is er op Versailles veel gebeurd wat nog steeds tot de verbeelding spreekt.
Uit de kleren voor Frankrijk
Het Franse hof was er een met de meeste protocollen in heel Europa. Veel van deze gebruiken en rituelen werden door andere landen met een bepaald cynisme beschouwd en waren voor een buitenstaander bijna onmogelijk om foutloos op te volgen. Toen Marie Antoinette uit Oostenrijk aankwam werd ze hier direct mee geconfronteerd. De regel was dat een nieuwe prinses niets vanuit haar eigen land mocht meebrengen. Dit hield in dat de jonge dauphine vlak voor de grens al haar kleding, inclusief ondergoed, moest inruilen voor een Franse outfit. Tot haar grote verdriet moest ze zelfs haar dierbare hondje Mops achterlaten. Het dagelijkse leven aan het hof werd bepaald door hiërarchie; de toewijzing van appartementen, voor welke gelegenheid je werd uitgenodigd, wie je mocht aanspreken, op welke soort stoel je mocht plaatsnemen en of je überhaupt mocht gaan zitten.
Opstaan en eten met publiek
Op Versailles was het gehele leven van de Koninklijke familie een publieke toestand en de slaapkamers waren hierop geen uitzondering. Het Levée, of ‘ochtend toilet’, was een 18de-eeuws gebruik waarbij de elite bezoekers ontving bij het opstaan. Dit konden bekenden zijn, maar ook kooplieden of personeel. Voor de Franse koning en koningin ging dit gebruik nog een stap verder. Het lijkt voor ons nu vreemd, maar het was destijds een grote eer om te mogen helpen met het aankleden van de monarch en ook hier speelde hiërarchie een essentiële rol. In een paleis waar iedereen in en uit liep en er continu werd gevochten om privileges en status, resulteerde dit vaak in ingewikkelde en gênante situaties. Het grootste deel van de maaltijden was ook een openbare gelegenheid waarbij hordes toeschouwers gefascineerd, en waarschijnlijk hongerig, toekeken hoe de koning zijn bord leegat.
Geheime kamers en trappen
Privacy bestond vrijwel niet. Je was bijna nooit alleen, iedereen zag alles en roddelen was één van de voornaamste bezigheden. Gelukkig had elke belangrijke kamer via verscholen deuren toegang tot geheime privévertrekken. Dit waren intieme, kleinere kamers met een meer persoonlijke inrichting waar privégesprekken en -ontmoetingen plaatsvonden. Geen verrassing dus dat er ook een complex systeem aan interne trappengangen en doorgangen verborgen lag achter de façade van de publieke ruimtes waardoor men ongezien een minnaar of minnares kon bezoeken… Marie Antoinette was een fervent tegenstander van alle protocollen en ceremoniën en zocht altijd naar manieren om zich terug te trekken. Speciaal hiervoor liet ze in de tuinen het Petit Trianon en een compleet boerendorpje bouwen om aan het paleis te kunnen ontsnappen.
Casino aan huis
“Let them eat cake” is nooit uitgesproken door Marie Antoinette, maar het is zeker waar dat ze weinig wist van het echte leven, laat staan armoede. Het leven aan Versailles bestond uit extravagantie en decadentie en de waarde van geld was voor velen totaal onbekend. Omdat Versailles een behoorlijke koetsrit van de stad verwijderd was, werd veel exclusief vermaak uit Parijs naar Versailles gebracht. Er waren overdadige feesten in de tuinen, er werden concerten en opera’s uitgevoerd en allerlei bijzondere artiesten gaven een acte de présence. Zo speelde in 1763 het zesjarige wonderkind Amadeus Mozart op het paleis één van zijn eerste uitvoeringen. Eén van de meest favoriete vormen van vermaak was echter gokken. Louis XVI liet hiervoor zelfs een kamer ombouwen tot Spelkamer waar hele nachten kaartspellen werden gespeeld tegen absurd hoge geldbedragen.
Olifant in de tuin
In het kader van extravagant entertainment werden er ook vele exotische dieren aan het Franse hof gehouden. Een van de eerste grote projecten die Louis XIV in de tuinen van Versailles liet realiseren was een menagerie om bijzondere dieren ten toon te stellen. Dit stond in schril contrast met de menagerie in Vincennes waar wilde dieren zoals leeuwen, tijgers en olifanten tegen elkaar moesten vechten. Gelukkig kwam hier rond 1700 een einde aan toen ook deze dieren naar Versailles werden gebracht en de collectie uitgroeide tot een ware dierentuin. Na de Franse Revolutie werden alle dieren verplaatst naar de tuinen van het natuurhistorisch museum. Onder de collectie bevond zich ook de neushoorn van Louis XV uit India. Dit gigantische beest werd in 1793 tijdens de revolutie gedood en is vervolgens opgezet.
Poepen in de hoek
Eén van de meest hardnekkige geruchten over Versailles is dat mensen in alle hoeken van het paleis plasten en poepten. Vlak na de Franse Revolutie werd dit verhaal vaak gebruikt om te beargumenteren dat Versailles een plek vol verderf was. Terwijl dit beeld geheel niet strookt met het strenge hofprotocol, zit er wel een kern van waarheid in. Het ontbreken van een rioleringssysteem in combinatie met een opvallend gering aantal toiletten zorgde voor veel hygiënische problemen. De meest gangbare oplossing was om een po of commode (een stoel met een po) te gebruiken achter het gordijn of in een kast. Vanwege de vele klachten over stank, stond Versailles al snel bekend als een van de meeste smerige paleizen ter wereld. Toen het probleem te groot werd, stelde Louis XIV vast dat alle gangen vrij van uitwerpselen moesten zijn en werd er overal oranjebloesem geplaatst om de stank tegen te gaan.
